Профессори таърих, коршинос дар масоили сиёсиву иқтисодии Осиёи Марказӣ ва Қафқоз Артём Улунян бо баршумурдани ин мавзӯъҳо ҳамзамон таъкид кард, ки Русия аз ин созмон манофеъи сиёсию низомӣ интизор дорад ва барои мувозинат бо эътилофи Атлантикаи Шимолӣ хостори таҳкими созмон аст.
Ин дар ҳолест, ки коршиноси мустақили низомӣ Александр Голс мегуяд, аз нишасти навбатии сарони кишварҳои узви Созмони ҳамкориҳои Шонгҳой дар Душанбе чизеро интизор набояд буд. Ба гуфтаи ӯ, нишаст дар Душанбе ҳам чун ҷаласаҳои пешин як ҳамойиши маъмулӣ хоҳад буд. Вай гуфт, «ман дурнамои ҳамкориҳои мутақобилаи давлатҳои узви Созмони Шонгҳойро мушоҳида накардаам ва дар ин маврид эъломияи хосе ҳам мавҷуд нест».
Дар мавриди пазируфтани аъзои нав ба созмони Шонгҳой Артём Улунян ба ин назар аст, ки қабули Эрон ба Созмони Шонгҳой метавонад субот дар ҷаҳонро ба ҳам бизанад. Александр Голс ҳам ба ҳамин назар аст ва мегуяд, пазируфтани Эрон ба созмон ба маънии майдонталабии Русия бо Амрико хоҳад буд ва ин ҳам дар дар шароитест, ки НАТО дар марзҳои ғарбии Русия мехоҳад ҳузури низомии худро таҳким бахшад.
Аммо дар посух ба пурсише, ки Тоҷикистон ба чи хотир барои узвияти Эрон дар Созмони Шонгҳой ибтикор кард, профессор Улунян шарҳ дод, ки ин иқдоми Тоҷикистон табиист ва кишварҳои форсигӯ - Тоҷикистон, Эрон ва Афғонистон - мехоҳанд дар ҷомеъаи байнулмиллалӣ ба ҳайси як иттиҳодияи тавоно ширкат намоянд.
Ба эътиқоди ҳарду коршинос, ҳамкории кишварҳои Осиёи Марказӣ бо кишварҳои бузурге ба мисли Чин ва Русия ба суди минтақа аст. Ба гуфтаи Артур Улунян, узвияти ин кишварҳо ба Созмони Шонгҳой метавонад василаи ҷилавгирӣ аз хушунатҳои қавмӣ дар минтақа шавад. Ба қавли вай, Тоҷикистон ва Қирғизистон барои баҳрагирӣ аз манобеъи саршори оби худ аз сармояҳои Чину Русия метавонанд истифода кунанд. Александр Голс бар он аст, ки феълан ҳамкории ҷумҳуриҳои Осиёи Марказӣ бо Чин барои ин кишварҳо бештар судманд хоҳад буд, ба далели ин, ки Чин имконоти бештар дорад.
Созмони ҳамкориҳои Шонгҳой ташкилоти байнулмиллалии байниҳукуматист. 15 июни соли 2001 дар шаҳри Шонгҳойи Чин ташкил шудааст. Қарогоҳаш ҳам дар ҳамон ҷост. Ба созмон Русия, Чин Тоҷикистон, Қазоқистон Қирғизистон ва Узбакистон аъзо мебошанд. Ҳинд, Покистон, Эрон, Афғонистон ва Муғулистон номзадҳои билқувва ба узвияти Созмони Шогҳой ҳисобида мешаванд. Ҷаласаи навбатии сарони кишварҳои узви Созмони Шонгҳой 28 августи соли равон дар шаҳри Душанбе, пойтахти Тоҷикистон, баргузор мешавад.
Ичрои дастури пешвои исмоилиёни ҷаҳон Имоми Замон Шохзода Карим барои хар як пайраваш амри вокеи мебошад. Тамоми Исмоилихои чахон, ки дар давлатхои гуногун Чамоати худро доранд аз чумлаи, Хиндустон, Покистон, Африкои шимоли ва Канадаю Аврупо нихоят тахаммулпазир ва созандаю эчодкор мебошанд. Мардуми Бадахшон бояд намунаи ибрати хамаи Исмоилихо Чахон ва ифтихори Точикистон бошанд. Хатто ман имони комил дорам, ки Имоми Замон аз ин амалхои пайравонаш дар Бадахшон сахт гамгин аст. Шумо ба фитнаю дасисаи игвогарон аз беруни кишвар ва як гурухи АВБОШОН дар байни Чамоат дар дохил, ки душманони миллати Точик хастанд, дода нашавед. Зинда бод вахдати Точик. Тинчи, сулху осоишта ва саломати ба хар як хонадони Точик. Сабрро пеша кунетон ва дар доираи Конунхои Чумхурии Точикистон кор ва зиндаги кунетон.
Офарин Оқои Оғохон, раҳмати беандоза ба Шумо барои ин суханҳои некатон. Воқеан Ҳакимед! Зинда бошед, тансиҳат бошед! Ҳамин тазоҳуротчиёнро ором кунед, мо дар ин вазъияти душвор дар дунё аз чунин тазоҳуротҳо безорем. Ба мо имкону шароити меҳнат, заҳмат кардан зарур, на пақ пақу "озодии баён"
Зеварбону ман 24-сол дар Тоҷикистон будам. Ҳар як фарди тоҷикистониро аз зери заррабин гузарондам. Ҳеч кас дар фикри зиндагӣ кардан нест, ҳама дар фикри зинда мондананд. Магар президент ҳамин шабу рӯз зиндагӣ мекунад ё зинда мемонад? Агар зиндагӣ мекунад, пас чаро муҳофизи бешумор атрофаш, мошинҳои зиреҳпӯши олмонӣ бо суръати ҳавопаймо дар кӯчаҳои шаҳру навоҳие ки сулҳу ваҳдаташро худ асос гузоштааст, чаро? Маълум аст, ки талоши зинда мондан дорад. Танҳо касоне, ки нишони озодӣ дар онҳо дида мешавад ва мехоҳанд ба ҷойи зинда мондан зиндагӣ кунанд, сокинони шарафманди Бадахшон, хоссатан шаҳри Хоруғ мебошанд. Бедормарде, ки хоби “мардак”-еро халалдор кардааст, Бадахшон аст! Ҷавҳар Дудаев: “Свобода вещь слишком дорогая чтобы попытаться ее достичь дешевой ценой”.
Зихи Зеварбону, дар хакикат зевари миллати точик хасти! Мурочиат ба мардуми шарифи Кулоб! Эй чавонони кулоби, бояд Шумо имруз хаминро донед, ки аз кафои ки меравед? Аз кафои золим бар мукобили мазлум е баръакс? Имруз ягона куввае ки метавонад аз мардуми мазлуми Балахшон дифоъ кунад, ин пеш аз хама шумоед. Ё дар таърих хамчун кахрамони миллат хохед монд ва ё русиёхи таърих хохед гашт. Пас имруз интихоб ба Шумост! Агар хохед, ки кахрамони ин миллат бошед, пас таъчилан ба дифоъ мардуми мазлум ва чафокашидаи Балахшон бархезел ва бо бовари гуфта метавон, ки бокимонда миллат аз кафои Шумо хохад хест ва аз хаку хукуки хеш дифоъ хохад кард.
Шарху тавзехоти асосиро чаро ба нашр намедихед... аз сахар чоп нашудааст